Over baarden en het bestek van de heer Van Borck

Hoe belangrijk is het om precies te weten wanneer een gebouw is neergezet? Wat zegt zo'n bouwdatum ons in bouwhistorisch opzicht?

Hier als voorbeeld van het omgaan met die vraag enkele gegevens uit ons onderzoek naar het leven en werk van meester timmerman en schrijnwerker Arnoldus Theodorus Zodaar.

 

luijken-timmerman De timmerman op de bouwplaats aan het werk
Tekening door Jan Luiken rond 1690
Collectie Amsterdam Museum

 

luijken-schrijnwerker

 

 

 

 

 

 

 


De schrijnwerker (meubelmaker) in zijn werkplaats
Tekening door Jan Luiken rond 1690
Collectie Amsterdam Museum

 

 

Zijn leven beslaat ruwweg de tweede helft van de achttiende eeuw en speelde zich af in Den Haag, Veur en Zoeterwoude.

 

noordeinde-paleis

 

 

 

 

Den Haag: het Paleis Noordeinde, daar dichtbij....

 

 

 

 

 

 

hofje-van-seferie

 

 

 

 


het Hofje van Severie, in 1768 door Zodaar
ontworpen en gebouwd

 

 

 

 

veur-noord

 


 

In Veur, op de grens met Voorschoten:
het keuterijtje Noord-Veur

 

 

 

 

salamander-sepia

 

 

 

 

Aan de Veurse oever van de Vliet, in volle glorie de houtzagerij met De Salamander

 

 

 

 

oude-zoeterwoude

 

 

 

 

In Zoeterwoude: zeker al aanwezig ten tijde van Zodaar

 

 

 

 

zoeterwoude-kerk

 

 

 

 

 

...en misschien ging Zodaar hier wel naar de zondagsdienst

 

 

 

 

 

 

Zodaar is voor Leidschendam belangrijk omdat hij in het toenmalige Veur – sinds 1938 met Stompwijk opgegaan in Leidschendam – een complete houtzagerij liet neerzetten.

 

veur-minuut

Plattegrond van de houtzagerij zoals door Zodaar in 1778-1780 gebouwd.
Op kavel 760 Villa Windlust. Op kavel 759 aan de Vliet molen De Hoop en meer landinwaarts De Salamander

Bron: Nationaal Archief, Kador 's-Gravenhage,Veur sectie B 2, 1819

 

 

Houtzaagmolen 'De Hoop' en het huis 'Windlust' vielen beiden ten prooi aan de vlammen, maar één tastbare herinnering aan Zodaar wist de tand des tijds, brand, demontage en verplaatsing te overleven: houtzaagmolen 'De Salamander'.

 

de-hoop-compri

 

 

 

 

 

Molen 'De Hoop' vlak voor de brand in 1897
en aan het begin van het fotografietijdperk vastgelegd

Bron: particuliere collectie

 

 

 

 

 

 

 

windlust-overzicht

 

 

 

 

 

Zoals door Zodaar in 1778 ontworpen en gebouwd:
Villa Windlust aan de oever van de Vliet

 

 

 

 

 

Als een verhaal onder mensen lang de ronde doet zeggen ze wel dat het een baard heeft. Het is, met andere woorden, al heel oud. Zo doet over 'De Salamander' al geruime tijd het verhaal de ronde dat hij in 1794 gebouwd zou zijn.

Daar tegenin loopt dan de lezing dat de houtzaagmolen er in 1643 al stond. Een verhaal met een nog vééél langere baard.

 

Holbein-Anton-de-Goede

 

 

 

 

 

...een baard, hertog Anton de Goede van Lotharingen
in 1543 door Hans Holbein junior
Collectie Schilderijengalerij, Staatsmusea Berlijn

 

 

 

 

 

Heilige-Thomas

 

 

 

 

 

 

...een nog veel langere baard, de Heilige Thomas
in 1611 geschilderd door Peter Paul Rubens
Collectie Museo del Prado, Madrid

 

 

 

 

 

 

Laten we ons hier beperken tot het jaartal 1794, dat sinds de verplaatsing en herbouw aan de Vlietoever trots staat vermeld op de baard van 'De Salamander'.

 

baard-salamander-detail

 

 

 

 

 

De baard van 'De Salamander' met het bouwjaar 1794

 

 

 

 

 

Want...ook molens hebben een baard. Precies onder het punt waar de molenas, met daar weer doorheen het wiekenkruis, uit de molenkap steekt bevindt zich een vlak stuk hout: de molenbaard.

 

molenkap

 

 

 

Een molenkap in doorsnee,
1 de baard, 2 windpeluw, 3 de askop, 4 de molenas, 5 de molenroe, 6 de kuip, 7 de overring die de kap draagt, het sterretje geeft de ruimte aan waarin zich de kruirollen bevinden

Uit: Anton Sipman, Molenbouw, blz. 284

 

 

 

 

De molenbaard is allereerst nodig om het houtwerk erachter tegen inslaand regenwater te beschermen. Soms is de baard heel eenvoudig gehouden, maar soms ook is er echt werk van gemaakt. De lust tot versieren zit de mens nu eenmaal in meer dan één opzicht in het bloed. Hier botsen vorm en functie nu eens níet met elkaar. Timmerman en schilder doen hun best er een mooi gesneden en geschilderd pronkstuk voor de molen van te maken.

 

baard heesterboom detail

 

 

 

 

 

 

 

 

De mooie baard van de uit 1804 daterende
Leidse houtzaagmolen 'De Heesterboom'

 

baard vlieger detail

 

 

 

 

 

 

 

 

 

De veel eenvoudiger baard van watermolen
'De Vlieger' uit 1621

 

We hebben hier dus een verhaal met een baard. Maar ook een baard met een verhaal, of althans met een jaartal waar een verhaal achter zit. En dat verhaal klopt niet, zoals hieronder zal blijken.

In augustus 1781 vertrekt Zodaar naar Zoeterwoude. Hij heeft daar ook weer een houtzagerij gekocht. Hij doet de zaak in Veur over aan zijn schoonzoon Jan Anthonie Prijn en geldschieter Jan Breur uit Delft. Het drietal gaat daarvoor naar de notaris.

Eén van de bepalingen in de notariële acte waaraan Prijn moet voldoen luidt: ..alsmeede op de molen de Salamander geen ander hout te mogen sagen voor en aleer het bestek van de heer Van Borck afgesaagt is.

 

naam-salamander

De notaris aan het werk...
Bron: Delft, Notarieel archief, nr. 3138, akte 51, 14 augustus 1781, fol. 323

 

Het is de door ons aangetroffen oudste naamsvermelding. We schrijven 14 augustus 1781. Tien dagen later wordt de splitsing van het bedrijf bevestigd voor Schout en Schepenen van Veur. In dat document is sprake van:... het land en den laan bij den hoop. Weliswaar zonder hoofdletters, maar 'De Hoop' staat er dan dus ook al.

Voeg dit bij de door ons in 1989* al boven water gehaalde nieuwbouwdatum 1778 voor het huis 'Windlust' en het mag duidelijk zijn dat in ieder geval het jaartal 1794 als bouwdatum voor 'De Salamander' niet meer houdbaar is.

Het gaat hier natuurlijk niet om 1794 of enig andere eerdere dan wel latere (bouw)datum. Het gaat hier om het verschil tussen klakkeloos napraten en overschrijven van wat ooit eens door iemand is beweerd òf... zelf opmerkzaam en degelijk op zoek gaan naar de feiten.

 

salamander in actie

... met 'vier volle'
De Salamander in actie

 

*Zie: Leo van der Meule, 'Hoe simpel is de eenvoud? Villa Windlust te Leidschendam' Jaarboek Monumentenzorg 1991, Zeist-Zwolle

 

'De Salamander' heeft een eigen website: www.molendesalamander.nl